Eerste dag debat Prinsjesdagplannen voorbij • Den Haan 'opgelucht' om vertrek uit Den Haag

Partijen in Kamer willen extra maatregelen voor koopkracht, onduidelijk is nog hoe

Partijen in de Tweede Kamer willen meer doen om de koopkracht te verbeteren, maar hoe dat eruit moet zien is onduidelijk. Dat bleek op de eerste dag van de Algemene Politieke Beschouwingen, het debat na Prinsjesdag. Voor veel plannen is op dit moment geen meerderheid en ook is niet altijd duidelijk waar het van betaald moet worden. Dat is bijvoorbeeld zo bij het plan om de accijnsverhoging op benzine en diesel van 1 januari terug te draaien. Komende dag is het woord aan demissionair premier Rutte.

Lees hier terug wat de belangrijkste conclusies zijn na de eerste dag van de Algemene Politieke Beschouwingen:

Na vertrekkend Kamerlid Gündogan is eerste dag APB klaar

De negentiende en laatste spreker is Nilüfer Gündogan, het Kamerlid dat uit Volt werd gezet en na de Tweede Kamerverkiezingen ook vertrekt. Ze vindt het jammer dat ze "niet uit deze tijd gehaald heeft, wat erin zat". Net voor 23.00 uur is de eerste dag van de Algemene Politieke Beschouwingen voorbij. Morgen gaat debat om 10.15 uur verder met het antwoord van premier Rutte.

Kamerlid Omtzigt in korte inbreng kritisch over 'schandvlekken' kabinetsbeleid

Kamerlid Omtzigt staat hoog in de peilingen, maar zit met één zetel in de Tweede Kamer. Hij heeft daarom maar zes minuten spreektijd en daarin hekelt hij het kabinetsbeleid van de afgelopen jaren. Er leven te veel mensen onder de armoedegrens en Omtzigt vraagt het kabinet hun inkomen aan te vullen tot bijstandsniveau.

Verder is hij kritisch over de basisvoorzieningen in de publieke sector, die zijn overgelaten aan markt of investeringsfondsen, zoals dat gebeurt in de energievoorzieningen, maar ook de jeugdzorg en de kinderopvang. "We moeten die beter reguleren en niet meer volledig overlaten aan de markt."

Hij benadrukt opnieuw dat de migratiestroom te groot is en dat die beperkt moet worden, bijvoorbeeld door minder buitenlandse studenten toe te laten. Er moeten minder Engelstalige studies komen. Omtzigt wordt niet onderbroken in zijn verhaal, dus hij is snel klaar.

Kamerlid Den Haan over vertrek: was mezelf niet meer in Haagse bubbel

Kamerlid Liane Den Haan vertrekt uit de Tweede Kamer en aan het eind van haar betoog doet ze een bekentenis. "Ik ben na 2,5 jaar hier werken opgelucht dat ik niet meer terugkom. Ik was mezelf niet meer." Ze zegt dat doorgaans het goede in mensen wil zien, maar ze werd terneergeslagen en onzeker.

Ze was, zegt ze, te saai voor media-aandacht en begon langzaam maar zeker te denken dat ze in een "vreselijke samenleving leefde". In de zomer na de aankondiging van haar vertrek knapte ze weer op. "De Haagse bubbel is niet de samenleving en ik ben nu dankbaar en trots op wat ik met mijn team bereikt heb."

BIJ1-leider Simons, die ook vertrekt, loofde Den Haan voor haar "moedige" woorden, de ministers roffelden op hun tafels om hun waardering te laten blijken.

Volt: kabinet maakt 'geen echte keuzes'

De leider van Volt, Laurens Dassen, heeft eigenlijk geen vragen aan het kabinet, maar somt allerlei punten en ideeën op uit het verkiezingsprogramma en voor na 2050. Zo vindt de partij dat de fossiele subsidies afgebroken moeten worden en dat er op Europees niveau meer gedaan worden tegen de opwarming van de aarde. Daarvoor zijn radicale veranderingen nodig, betoogt Dassen.

Van Baarle (Denk) op vingers getikt over 'beledigende' opmerkingen richting Yesilgöz

Tijdens het verhaal van de nieuwe partijleider van Denk, Stephen van Baarle, grijpt Kamervoorzitter Bergkamp in. Van Baarle had stevige kritiek op de nieuwe VVD-leider Yesilgöz, die de deur openzet voor samenwerking met de PVV. Hij vindt dat zij, nu minister van Justitie en Veiligheid, verkeerde informatie verspreidt over aanzuigende werking van asielzoekers.

Denk vindt dat er in Nederland veel te weinig wordt opgekomen voor moslims. "Er wordt drek over Nederlandse moslims uitgestort en er is geen haan die ernaar kraait." Vervolgens noemt hij Yesilgöz een leugenaar die verkeerde informatie verspreidt.

Dat gaat Bergkamp, VVD-fractievoorzitter Hermans en premier Rutte te ver. Bergkamp eist dat Van Baarle "niet op de persoon, maar op de inhoud debatteert." Hermans van de VVD verwijt hem dat hij onjuiste, beledigende informatie verspreid. "Zij kan nu ook niet reageren."

Ook Rutte grijpt naar de microfoon. "Ik ben blij dat de Kamervoorzitter ingrijpt, want dit gaat elke grens over." Maar Van Baarle is het er niet mee eens. "Als het gaat om minderheden wordt er haat verspreid en dat mag maar doorgaan."

SGP-fractievoorzitter Stoffer tegen Rutte: wat wilt u nog realiseren?

In deze Algemene Politieke Beschouwingen worden door veel partijen weinig vragen gesteld aan premier Rutte, ook omdat dit kabinet demissionair is en er nog weinig nieuw beleid gemaakt zal worden. De nieuwe SGP-fractievoorzitter Chris Stoffer begint zijn betoog met voorbeelden van allerlei bewoners uit zijn woonplaats Elspeet, die allemaal hun eigen problemen hebben: de schoolmeester, de agent, de boer, het jonge stel, de eenverdiener, de ondernemer en de militair. "Meneer Rutte, herkent u zich in deze mensen? En wat wilt u voor u vertrekt nog voor deze mensen doen?"

Verder wil de SGP dat de formatie van een nieuw kabinet anders wordt aangepakt. Niet de Tweede Kamer, maar het staatshoofd moet het initiatief nemen. De Tweede Kamer speelt nu al een aantal jaren zelf de leidende rol, maar critici vinden dat de formaties veel te lang duren. Die van het vierde kabinet-Rutte duurde 299 dagen en Stoffer noemt dat een "dieptepunt". Hij hoopt andere partijen ervan te overtuigen dat de koning weer een rol moet spelen.

PVV-leider Geert Wilders vraagt zich af: wat zei Thierry Baudet nou over 9/11 en de maanlanding?

BBB vraagt aandacht voor voorzieningen in de regio

Fractievoorzitter Caroline van der Plas vindt dat het kabinet meer moet investeren in de regio. "Voorzieningen op het platteland verdwijnen", zegt Van der Plas. "Buslijnen, ziekenhuizen, bibliotheken. Leuk dat er af en toe weer een bibliotheek open gaat, maar ze hadden niet gesloten mogen worden." Van der Plas vindt het een veeg teken dat het woord regio maar tien keer in de Prinsjesdagstukken staat.

Ze herhaalt dat ze wil dat het kabinet terugkomt op het stikstofbeleid, waar vooral boeren minder stikstof moeten uitstoten. "Kijk naar de vliegtuigindustrie, de binnenvaart, het autoverkeer. Die stoten ook stikstof uit." Ook wil ze dat er meer geld gaat naar de zorg en het onderwijs. "Niet schrappen, maar lappen", is het credo van de BBB.

BBB heeft onlangs haar verkiezingsprogramma gepresenteerd met een uitgebreide lijst van voorstellen. De partij geeft daarbij niet aan wat die plannen kosten en wat ze betekenen voor de overheidsfinanciën.

Bikker (CU): overheid is een schild voor kwetsbaren

De leider van de ChristenUnie neemt in haar betoog steeds meer afstand van het beleid van het vierde kabinet-Rutte met een neoliberaal stempel. "Het liberale marktdenken is nu echt over", zo benadrukt Bikker. Ze pleit voor een "zorgzame overheid", waar het Rijk een onmisbare rol heeft. "De overheid is een schild voor kwetsbaren."

CDA: verhogen minimumloon risicovol en aan volgend kabinet

Het CDA staat sympathiek tegenover het verhogen van het minimumloon, maar vindt het ook risicovol. Volgens fractievoorzitter Henri Bontenbal wijzen economen erop dat als je aan één draadje trekt alles mee schuift. Het gaat dan om belastingen, uitkeringen, prijzen en andere economische effecten. "Hebben we alle effecten wel genoeg voor de bril?", vraagt Bontenbal zich af.

Jesse Klaver die het woord voert voor GroenLinks-PvdA vraagt Bontenbal waarom de Kamer zou wachten met maatregelen, gezien de problemen van veel mensen. Bontenbal wijst op de demissionaire status van het kabinet en vraagt zich af of dergelijke beslissingen nemen wel "democratisch netjes" is. "Wat doen wij hier dan nog?", vraagt Klaver zich af.

Debuut CDA-fractievoorzitter Henri Bontenbal

De uit Rotterdam afkomstige CDA-fractievoorzitter en tevens lijsttrekker Henri Bontenbal maakt zijn debuut bij de Algemene Politieke Beschouwingen, het jaarlijkse debat na Prinsjesdag. "De omgeving van de mens is de medemens", citeerde hij de Rotterdamse dichter Jules Deelder.

Discussie over loonsverhoging koning, wat zeggen de verkiezingsprogramma's?

Eerder in het Kamerdebat ontstond discussie over het feit dat koning Willem-Alexander, koningin Máxima en prinses Beatrix er volgend jaar ongeveer 600.000 euro bij krijgen, aan salaris en onkostenvergoeding.

Klaver aangevallen op wachtgeld voor lijsttrekker Timmermans

Direct bij het begin van zijn betoog wordt Klaver, die spreekt namens GroenLinks en de PvdA, geïnterrumpeerd door Wilders (PVV) en Van der Plas (BBB). Zij vinden het onbegrijpelijk dat de lijsttrekker van de nieuwe combinatie, Frans Timmermans, met wachtgeld campagne gaat voeren. Timmermans nam ontslag als eurocommissaris, maar houdt een groot deel van zijn salaris van 300.000 euro per jaar als wachtgeld. Zo zijn de regels bij de EU.

"Als een arbeider zelf ontslag neemt, krijgt hij helemaal niets", zegt Wilders. Klaver is zichtbaar verrast door de vraag en antwoordt dat wachtgeld voor politici er niet voor niets is. En dat ook PVV'ers er gebruik van hebben gemaakt als ze om wat voor reden dan ook de politiek verlaten. "U treft hiermee ook uw collega's. "

Volgens Wilders is er groot verschil tussen Kamerleden die al of niet gedwongen vertrekken en Timmermans. "Hij weet dat het maar voor een paar maanden is, want begin december wordt hij weer beëdigd als Kamerlid." Timmermans had ervoor moeten kiezen om die paar maanden met zijn eigen geld te overbruggen, vindt Wilders. "Zo kun je toch geen campagne beginnen?"

D66 wil best het minimumloon volgend jaar al verhogen

Voor D66 is het verhogen van het minimumloon volgend jaar bespreekbaar, zegt fractievoorzitter Paternotte op een vraag van Jesse Klaver (GroenLinks-PvdA). "Laten we kijken of daar niet iets bij moet."

GroenLinks-PvdA heeft samen met de ChristenUnie een plan om volgend jaar het minimumloon te verhogen naar 14 euro per uur. D66 heeft een verhoging ook in het verkiezingsprogramma staan, maar dat zou dan niet al in 2024 ingaan.

Paternotte maakt Klaver duidelijk dat hij nog wel wil kijken naar de bekostiging. D66 vindt dat meer gevraagd kan worden van grote bedrijven en vermogenden, maar dat er wel voorzichtig moet worden omgegaan met kleinere bedrijven. "We moeten hier niet de hoogste lastendruk voor ondernemers van West-Europa hebben."

Meer partijen hebben aangegeven (op termijn) iets te voelen voor verhoging van het minimumloon. Onder meer CDA, Omtzigt, Denk en SP zijn er voorstander van. De BBB stelt in zijn verkiezingsprogramma dat het sociale minimum op de "lange termijn" omhoog moet. VVD heeft een verhoging ook in het programma staan, maar wil het niet nu al regelen voor volgend jaar, zei fractievoorzitter Hermans eerder vandaag.

Drop in een envelop

Het debat is vanochtend om 10:15 van start gegaan. Om de bloedsuikerspiegel op peil te houden, gaan er dropjes rond in vak K waar de bewindspersonen zitten.

Wilders: loonsverhoging koning terugdraaien

Koning Willem-Alexander moet de voorgenomen loonsverhoging van 55.000 euro niet krijgen. In een debatje met D66-fractievoorzitter Paternotte zegt Wilders dat mensen niet begrijpen dat de vorst er zo veel geld bij krijgt, terwijl anderen moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen. "Laten we zeggen: één miljoen is genoeg." De PVV-leider wil weten of hij op steun van D66 kan rekenen.

Paternotte wil dat eerst bespreken in zijn fractie, maar begrijpt het betoog van Wilders wel. Toch wijst hij erop dat als je 55.000 euro verdeelt over 18 miljoen mensen, personeel van de koning, er weinig overblijft. Het is dus een beetje een symbolische maatregel.

Ook GroenLinks/PvdA en andere partijen zijn verbaasd over de loonsverhoging voor het staatshoofd. De koning, zijn vrouw en prinses Beatrix hebben volgens het kabinet recht op een loonsverhoging van elf procent, omdat ze de cao van het Rijk volgen.

'Liggen hier mensen wakker van de rekeningen?'

Tweede Kamerleden zouden allemaal een substantieel deel van hun inkomen moeten inleveren, vindt de SP. Want dan begrijpen ze beter wat er leeft onder Nederlanders. "Zijn er hier mensen die wakker liggen van de hoge rekeningen?", vraagt Marijnissen zich af. "Nee, want Tweede Kamerleden verdienen zo'n 120.000 euro per jaar."

Dertig procent minder voor Kamerleden zou best kunnen, betoogt de SP-leider. "Los je daar alle problemen mee op? Nee, dat niet. Maar is het puur symbolisch? Nee dat ook niet. Want zo hou je voeling met de samenleving."

De SP heeft zelf een zogenoemde solidariteitsregeling. Alle volksvertegenwoordigers, wethouders en gedeputeerden staan een deel van hun vergoeding af aan de partij. Tweede Kamerleden bijvoorbeeld leveren ruim de helft van hun netto inkomen in.

Marijnissen: niet alleen geen duurdere benzine, ook goedkoper ov

D66-fractievoorzitter Paternotte vraagt aan Marijnissen wat zij vindt van het plan om de accijnsverhoging op benzine en diesel niet door te laten gaan. Hij zegt dat de 1,2 miljard euro die dit oplevert niet per se ten goede komt aan de laagste inkomens.

De SP-leider is het hier niet mee eens. Zij zegt dat heel veel mensen afhankelijk zijn van hun auto om naar hun werk te gaan en wil daarom zeker van de verhoging per 1 januari af. Als die wel doorgaat, moet je "straks 2,50 euro per liter benzine aftikken bij de pomp" en dat is niet te betalen voor mensen met lager inkomen.

Zij vindt wel dat er daarnaast moet worden gekeken naar het openbaar vervoer. De kaartjes zijn volgens haar de laatste jaren bijna 20 procent duurder geworden. Wat haar betreft zou het ov eigenlijk helemaal gratis moet worden. Maar als dat niet kan, dan moeten de prijzen in elk geval flink omlaag.

SP: we moeten de zorg weer opbouwen

­Het debat is hervat met de bijdrage van SP-leider Marijnissen. Ze begint met een punt maken over bezuinigingen in de ouderenzorg. Die zijn deels teruggedraaid, maar moeten volgens haar helemaal van tafel. "Het is echt tijd om onze zorg weer op te bouwen. Daar passen geen bezuinigingen bij, maar juist investeringen."

De SP vindt wel dat er iets te besparen is in de zorg, maar dat moet niet ten koste gaan van de zorg zelf, aldus Marijnissen. "Laten we kappen met de bureaucratie in de zorg, met winstuitkeringen, met de marktwerking, met private equity." Private equity (letterlijk privévermogen) gaat over investeerders die buiten de beurs om geld in bedrijven steken. Het doel is vaak om een bedrijf met winst weer te verkopen.

Marijnissen pleit ervoor de zeggenschap terug te brengen in de zorg. "Op naar een Nationaal Zorgfonds, zonder zorgverzekeraars en zonder eigen risico. Geef mensen die het doen zeggenschap over de zorg. Want zij weten wat er nodig is. Het scheelt ook veel bureaucratie en geld en maakt werk gewoon leuker."

Debat geschorst tot 14.30 uur

Het debat is geschorst voor de lunchpauze. Om 14.30 uur wordt er verder gesproken over de Prinsjesdagplannen. Dan is de beurt aan Lilian Marijnissen van de SP. Zij is de derde spreker.

VVD blijft wachten waar 'de heer Wilders' mee komt

Jan Paternotte van D66 wil weten of de VVD nu wel of niet met de PVV wil samenwerken in een nieuwe regering. Lijsttrekker Yesilgoz zei half augustus dat zij zo'n samenwerking niet meer op voorhand wil uitsluiten, zoals haar voorganger Rutte wel steeds deed. Ze wilde "eerst zien waar de heer Wilders mee komt".

Hermans zegt dat deze uitspraak nog steeds staat en dat zij die volledig steunt. Het verschijnen van het verkiezingsprogramma van de PVV is wat haar betreft niet genoeg. "We gaan de komende weken kijken wat de bespreek- en breekpunten zijn en dan nemen we een besluit."

Een van de redenen om niet meer met de PVV in zee te willen was Wilders' 'minder-Marokkanen'-uitspraak uit 2014. Hermans vindt deze uitspraak nog steeds verwerpelijk, "maar er komt een moment dat je vooruit moet kijken".

Marijnissen: bezuinigingen in de zorg van tafel?

SP-leider Lilian Marijnissen wil van de VVD weten of alle kortingen in de zorg van tafel kunnen. "Het is goed nieuws dat een deel van de bezuinigingen van tafel gaat, want de tekorten in de zorg zijn gigantisch", zegt ze verwijzend naar de kortingen in de ouderenzorg die deels van de baan zijn. De SP vraagt zich af of andere kortingen ook geschrapt kunnen worden.

Hermans stelt dat het een vraagstuk is om de zorg in de toekomst bereikbaar te houden voor iedereen en dus wil ze nu niks toezeggen over het schrappen van bezuinigingen. "We zullen de zorg op andere manieren moeten inrichten. Dat zal lastige keuzes vereisen, ik hoop dat we die met elkaar kunnen maken."

Marijnissen heeft wel een suggestie hoe de VVD zou kunnen kiezen. "U kunt zeggen dat u de zorg niet langer als een markt ziet. Dat kunnen we vandaag besluiten."

Klaver fel tegen Hermans: niet alles over verkiezingen heen tillen

Sophie Hermans is nog altijd aan het woord. Als woordvoerder van de grootste regeringsfractie krijgt zij veel vragen uit de Tweede Kamer. De VVD'er zegt dat 2024 geen verloren jaar moet worden. Zij wil op de begroting voor volgend jaar iets extra's regelen voor mensen met middeninkomens die het krap hebben. Dat is iets wat volgens haar kan, hoewel ze het niet genoeg vindt. De meer fundamentele keuzes zijn wat haar betreft voor een volgend kabinet, omdat het huidige kabinet demissionair is.

Jesse Klaver reageert namens de fracties van GroenLinks en de PvdA fel. Hij zegt dat het erop lijkt dat de VVD de allerarmsten tegen de middeninkomens wil opzetten. Hij zegt dat het onzin is om op de volgende regeringsploeg te wachten. "Het kabinet is demissionair, zij zijn afgetreden, maar wij niet." Hij vindt dat de Tweede Kamer vandaag en morgen wél fundamentele keuzes moet maken met betrekking tot de koopkracht. "We gaan niet wachten op de verkiezingen."

Ouwehand: VVD moet fundamentele keuzes maken

Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren betoogt dat de VVD "fundamentele keuzes" moet maken om de problemen in het land op te lossen. Ze wijst erop dat er best iets voor minima gedaan kan worden en tegelijk voor middeninkomens (wat Hermans graag wil) door "grote vervuilende bedrijven die bakken met geld verdienen" aan te pakken. "Los die twee problemen op met dat geld."

Maar Hermans wil niet alles op ondernemers afwentelen. "Het zijn niet allemaal grote bedrijven met grote winsten die veel vervuilen en lawaai maken." Volgens de VVD-fractievoorzitter is het risico te groot dat maatregelen gewone "hardwerkende" ondernemers treffen.

"Jullie doen alsof jullie voor de kleine ondernemers opkomen", zegt Ouwehand. "Terwijl je de grote vervuilers beschermt."

Busverbindingen en brandstofaccijns

Mirjam Bikker van de ChristenUnie wijst Hermans op een ander punt uit de plannen van GL-PvdA en haar partij: het ongedaan maken van de prijsstijgingen in het openbaar vervoer en zorgen dat er geen (bus)verbindingen verdwijnen.

Hermans stelt dat haar fractie iets anders wil doen wat betreft mobiliteit, namelijk voor de automobilist. Eerder deze week werd al duidelijk dat de VVD, met een meerderheid van de Tweede Kamer, de aanstaande verhoging van de brandstofaccijnzen wil tegenhouden. "Dat is de keuze die wij maken", zegt Hermans.

"Maar niet voor iedereen is de auto de oplossing", reageert Bikker. Volgens haar zorgt het behouden van busverbindingen ervoor dat de samenleving verbonden blijft.

Omtzigt rekent Hermans voor wat werkende overhoudt

VVD komt op voor 'hardwerkende Nederlanders' die het krap hebben

Hermans zegt dat er een groep mensen is die "steeds vergeten" wordt, en dat zijn de mensen met een baan die maar net rondkomen. Haar inzet bij deze Algemene Politieke Beschouwingen is om op de begroting van 2024 nog iets te doen voor deze groep "hardwerkende Nederlanders" met een "normaal inkomen". Het gaat haar dan onder anderen om de mensen die in het mkb werken.

"Ik wil dat je aan het einde van de maand het gevoel hebt dat je de eindjes aan elkaar kunt knopen." Volgens haar heeft één op de vijf werkende Nederlanders dat gevoel niet.

De SP en Denk vinden dat Hermans te weinig oog heeft voor de groeiende armoede. Hermans reageert erop dat ze niet "alleen" iets wil doen aan de mensen met de laagste inkomens. Zij steunt de maatregel van het demissionaire kabinet, dat 2 miljard euro uittrekt om te voorkomen dat de armoede in Nederland verder toeneemt. Maar hamert erop dat die andere groep "niet vergeten" mag worden.

Tweede spreker Hermans (VVD): niks doen aan minimumloon

VVD-fractievoorzitter Sophie Hermans wil "niet nu nog een stap zetten in het minimumloon". De tweede spreker van het debat reageert daarmee op een vraag van GroenLinks-leider Jesse Klaver, die ook namens de PvdA spreekt.

GroenLinks-PvdA maakte in aanloop naar dit debat samen met de ChristenUnie plannen om de begroting aan te passen. Daarin staat onder meer voor 2024 een verhoging van het minimumloon.

Dat wil Hermans niet, maar ze zegt wel bereid te zijn om te kijken naar extra maatregelen voor groepen die het moeilijk hebben. Daarmee doelt ze op "hele grote groep Nederlanders die normaal verdienen", maar die toch geldzorgen hebben. In het conceptverkiezingsprogramma van de VVD staat overigens wel dat het minimumloon moet worden verhoogd.

Politiek verslaggever Lars Geerts: 

Wilders tegen ChristenUnie: u heeft gefaald en dat bedoel ik vriendelijk

ChristenUnie-leider Bikker zegt dat het lijkt alsof Wilders denkt dat Nederland met een schaartje kan worden losgeknipt uit de rest van de wereld. "Maar laten we eerlijk zijn: de oorlog in Oekraïne en de klimaatverandering hebben ook gevolgen voor ons land."

Wilders doet de kritiek van de voorvrouw van de kleinste regeringspartij af met de woorden. "U heeft gefaald. En dat bedoel ik vriendelijk."

Bontenbal: waarom wil PVV geen geld meer naar Oekraïne?

"Ik ga toch niet miljarden aan Oekraïne geven terwijl er maar een kruimel is voor de Nederlanders." Dat zei PVV-leider Wilders op vragen van de nieuwe CDA-leider Henri Bontenbal over het PVV-programma waarin staat dat er geen geld meer naar Oekraïne moet.

Bontenbal stelde dat het betoog van de PVV-leider lijkt op een "politiek van eigen volk eerst". "Er vechten daar mannen voor ons in doodsnood. Waarom maakt u die gekke afruil tussen mensen daar helpen en mensen hier helpen?"

Wilders zei daarop dat hij vindt dat Oekraïne moet winnen en dat Poetin de agressor is. "Maar Nederland kan niet iedereen helpen. Wij hebben al weinig militair materieel. Laat andere landen helpen."

Paternotte: Wilders is alleen maar extremer geworden

D66-fractievoorzitter Paternotte vraagt Wilders of hij inderdaad vindt dat vrouwen met een hoofddoek geen Kamerlid mogen worden. De PVV-leider antwoordt bevestigend. "Ze mogen in het gebouw van de Tweede Kamer komen, graag zelfs, maar zonder hoofddoek."

Volgens Paternotte geeft dat aan dat Wilders niet milder maar "alleen maar extremer" is geworden. Volgens hem denk je aan landen als Iran en Saoedi-Arabië als het om kledingvoorschriften voor vrouwen gaat.

Denk-fractievoorzitter tegen Wilders: welke scherpe kantjes eraf?

De kersverse Denk-fractievoorzitter Stephan van Baarle spreekt Wilders aan op zijn verkiezingsprogramma. De PVV presenteerde dat afgelopen weekend en Wilders zei daarbij dat "de scherpe kantjes eraf zijn".

"Hoe is zo'n discriminerend programma een programma waar de scherpe kantjes vanaf zijn?", zei Van Baarle. "Er staat nog steeds: geen Korans, geen moskeeën en dat islamitisch onderwijs verboden moet worden." Wilders antwoordt hij het "beste programma van Nederland heeft" en dat hij na de verkiezingen tot compromissen wil komen.

Het zogenoemde interruptiedebat eindigt als Van Baarle bij herhaling zegt dat Wilders is "verblind door haat". Voorzitter Bergkamp grijpt in met de woorden: "We voeren het debat op de inhoud en niet op de persoon."

Wilders: stoppen met krankzinnige opengrenzenbeleid

Wilders zegt dat hij deze keer, anders dan bij vorige Algemene Beschouwingen, geen motie van wantrouwen tegen het kabinet zal indienen. Dat heeft geen zin nu het kabinet demissionair is, stelt hij. Maar hij denkt nog precies hetzelfde over regeringsploeg. "Wat hebben ze Nederland gesloopt."

Wilders stelt dat mensen nauwelijks hun boodschappen kunnen betalen, maar het "allergrootste probleem" is wat hem betreft "het falende migratie- en asielbeleid". "Als wij we niet snel stoppen met dit krankzinnige opengrenzenbeleid, is Nederland reddeloos verloren."

Wilders begint met bedankjes

PVV-leider Geert Wilders trapt het debat af met een bedankje gericht aan voorzitter Vera Bergkamp, die na de verkiezingen niet terugkeert. De afgelopen jaren was Wilders regelmatig kritisch op Bergkamp. "Maar ondanks alle meningsverschillen, ook dank en veel succes."

Daarna richtte Wilders het woord tot SGP-leider Kees van der Staaij, het langstzittende Kamerlid dat na de verkiezingen van 22 november ook niet meer terugkeert. De PVV-leider noemde hem "een zeer kundig Kamerlid, maar vooral ook heel sympathieke collega".

Na het vertrek van Van der Staaij wordt Wilders, die nu zo'n 25 jaar volksvertegenwoordiger is, de 'nestor' van de Kamer. De opmerking van de PVV-voorman dat de rol van staatsrechtelijk geweten hem wel toevertrouwd is, leidt tot hilariteit in de zaal.

Van der Staaij kondigde op 25 augustus zijn vertrek aan:

Kamervoorzitter Bergkamp opent het debat

De Algemene Politieke Beschouwingen zijn begonnen; Kamervoorzitter Vera Bergkamp heeft het debat geopend. De Tweede Kamer debatteert daags na Prinsjesdag altijd over de begroting van het kabinet. Partijen stellen wijzigingen voor en zullen vanwege de verkiezingen nog meer dan anders hun stempel op de plannen willen drukken.

Vandaag komen de verschillende partijen aan het woord, morgen antwoordt demissionair premier Rutte. Voorafgaand aan het debat was te zien dat Rutte, die waarschijnlijk voor het laatst deelneemt aan de beschouwingen, alle fractievoorzitters even een hand kwam geven. Bergkamp nam aan het begin van het debat een moment om de fractieleiders en bewindspersonen die na de verkiezingen niet meer terugkomen te bedanken.

Kamerleden bij aankomst: ja, het wordt een verkiezingsdebat

Het debat begint zo. Bij aankomst zegt BBB-leider Van der Plas dat het "onvermijdelijk is dat dit een verkiezingsdebat wordt". Fractieleider Paternotte van D66 zegt dat hij de komende dagen "met iedereen om tafel" wil om te proberen iets voor elkaar te krijgen met zoveel fracties met evenzoveel plannen in de Tweede Kamer. Hij denkt dat er ook achter de schermen veel overlegd moet worden. SP-leider Marijnissen zegt stellig: "Laten we zorgen dat we eruit komen, dat we iets kunnen veranderen voor mensen".

Sprekerslijst: eerst Wilders (PVV), dan Hermans (VVD)

De sprekerslijst bij de Algemene Politieke Beschouwingen wordt altijd volgens een vast stramien opgesteld. Eerst komt de fractieleider van de grootste oppositiepartij aan het woord, dan die van de grootste coalitiepartij, dan die van de op een na grootste oppositiepartij, gevolgd door die van de op een na grootste coalitiepartij, enzovoort.

Er zijn inmiddels 21 fracties in de Tweede Kamer. Maar er staan maar 19 sprekers op de lijst. Jesse Klaver van GroenLinks voert het woord ook namens de PvdA. Het Kamerlid Ephraim, dat onlangs brak met de Groep Van Haga, doet niet mee.

Kaag dempt de verwachtingen: 'We zijn wel demissionair'

Demissionair minister Kaag van Financiën is te gast in het NOS Radio 1 Journaal om vragen van luisteraars te beantwoorden. "Ik sta voor deze Miljoenennota", zegt ze. "Het is een evenwichtig pakket."

Zij wijst erop dat veel aanpassingen die luisteraars willen, zoals het schrappen van fossiele subsidies voor grote bedrijven, "niet van de ene op de andere dag kunnen worden doorgevoerd". De subsidies zijn geen echte subsidies, legt ze uit, maar belastingvoordelen waar ook gewone burgers profijt van hebben en waar vaak ook internationale afspraken aan ten grondslag liggen. Voordat je daarin gaat schrappen "moet je wel goed kijken wat je doet. Dat is echt aan een volgend kabinet."

Op veel vragen van luisteraars zegt ze: "Ik wil geen broken record lijken, maar we zijn wel demissionair." Dat betekent dat er geen grote keuzes kunnen worden gemaakt.

Debat zal vooral gaan over de koopkracht

Het zal de komende twee dagen tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen vooral gaan over de koopkracht. Gisteren bleek al dat de hele Tweede Kamer vindt dat het demissionaire kabinet te weinig doet voor mensen met een laag of middeninkomen, die zich zorgen maken of ze wel kunnen rondkomen. De plannen die zij hebben om daar iets aan te doen verschillen wel.

Maandag werd duidelijk dat een Kamermeerderheid de verhoging van de accijnzen op benzine en diesel wil schrappen.

Algemene Beschouwingen in campagnetijd

Vandaag en morgen worden in de Tweede Kamer de Algemene Politieke Beschouwingen gehouden. Vandaag zijn de fractievoorzitters in de Tweede Kamer aan zet. Morgen reageert demissionair premier Rutte op alle gestelde vragen.

Vanwege de demissionaire status van het kabinet en de aankomende verkiezingen zal het een ander debat worden dan anders. Doorgaans ligt de focus op de tweede dag en hoe de premier het doet. Nu zal vooral ook goed worden gekeken naar de inbreng van de partijen, die al in de campagnestand staan.